Search This Blog

Pages

Thursday, September 30, 2010

Ka tawnhriat atanga ka thil hriatchhuah thenkhat

Kum 2005 leh 2006 khan kum zawn in, vanneih thlak tak maiin University of Liverpool leh University of Sheffield ah PhD tih theihna tur admission ka hmu hlauh mai a. Harsa tak leh nasa taka ka buaipui avanga hmu thei hram ka ni. Lehkhathawn manah pawh pawisa ka seng hnem hman hle mai a. Liverpool a ka hmuh tum hian inring hman mang lova hmu ka nih avang leh ka buaipui lai pawhin ka hmuh phak ka rin chiah loh avanga ngaihsak zui lo ka ni a.

Ka hmu tih ka hriat a, an lehkha pawimawh ho ka hmuh chuan scholarship dil tur min kawhhmuh ho kha an lo khar hman deuh vek a. Pakhat chiah ka dil hman a, chu lah Mizoram atang chuan a thang chhung a lo rei deuh bawk si nen, ka dilna chuan a thleng hman ta chuang lo a. Chinchang kan hre tam lo nen, ui tak chungin ka enliam ta ringawt mai a ni. A kum leh hian engkim inring hman vek turin ka inbuatsaih a. Hemi tum hi chuan confi tak chungin ka buaipui a, kum 1989 a thenawmte black and white TV te chi, ben nun ngaia inkhel ka en tum atanga ka lo tan tawh club awmna, Liverpool chu ka lung min lentu ber anih avangin kan beisei leh a.

Mahse a hma kuma ka zawm tak loh avangin min lo pe leh duh tawh si lo a, kum khat dang nghak turin min lo ti a ni. Hmun dangah ka’n zawng leh a, Sheffield University hian min lo offer leh ta hlauh mai a. Ka supervisor tur (Dr Simon Jones) thleng in min tih fel sak a, amah nen pawh kan inbia in, ka synopsis tur nen lam ka ziak hman a. Scholarship dil tur pawh min kawhhmuh a, ka dil ta nghe nghe a. Visa dilna a thil tel tur lehkha thlengin min rawn thawn a, visa dilna a harsatna eng emaw a awm palh a phone tur hming leh number nen lam a awm a ni.

Ka scholarship dil pawh chu ka hmu a, mahse midangte anga academic record tha lutuk nei ta lo chu tuition fee chanve chiah ka hmu a. Chu chu India pawisa chuan nuai 20 hu vel a ni. A chanve dang chu SBI atanga Education loan lakin a tih theih mai ka ring a, ka pa in min lo tuipui bawk si nen, kan in leh lo dahkham in loan chu kan buaipui ta a.

Bank a hnathawk ho, biak har deuh deuh dawr reng ai chuan kan Sorkar hruaitute hian thil min tihsak theih an lo nei mial lo maw tiin an lakah beiseina ka’n tisang ve pah bawk a, ka dawr ta hlawm a. Chuta ka beisei chu sponsorship lehkha a ni. A pawisa fai chuan tuman min pek duh ka ring lo a, mahse a thu a min sponsor-na lehkha a ni ka duh chu ni. Ka thlen thlak tawh phawt chuan Mizo dangte ang bawkin eng emaw zah chu ka thawk chhuak ve ngeiin ka ring tlat. Pawisa hi ka nei daih ngei a ni tih an hriat phawt loh chuan visa min pe duh bawk si lo. Chuvang chuan officer leh minister hrang hrang ka dawr kual ta a, ka kal kual nasa ngang mai. Tum a ruh bawk a, ka hah awm pawh ka hre lo.

Khatih laia Education minister phei chu hmuh a lo harsa viau mai a, vawi kua ka kal hlawhchham a, a vawi sawmna ah a PA/PS, nula pakhatin min khawngaih ta deuh a, min luh tir ta hram a. Khatih laia Chief Minister kha hmuh tumin ka va kal leh a, mahse kan ram hruaitute laka ka beiseina hi hetah hian a tawp ta a ni. CM hi ka hmu thei lo hul hual a, chutih laiin contract leh thil dang dil tur te chuan an hmu thei reng tho si. Pawisa dil tur ka ni lo a, ram leh hnam tana thil tha tih ve ka duh avang leh, ram changkang zawka thiamna te chu paw chhuak ila, thil zir tur tam tak awmte pawh zir thiamin, chumi thiamna nen chuan let leh ila tih rilru pu chunga he sponsorship lehkha hi dil tum ka ni.

Vawi tam hmuh tumin ka kal a, a hmuh theih loh an lo ti zel a, ka kal tawp ber tum phei chuan rilru na tak chungin ka haw a, engtik hunah emaw chuan dinhmun tha takah te pawh ka la ding ve mahna. Chutiang hun a lo thleng anih paw’n mite ber tan pawha biak theih loh khawpin ka indahsang ngai lovang ti rilru chungin leh ram hruaitute laka beiseina sang nei leh ngai tawh lo tura rilru thar pu chungin in ka haw ta a ni.

Education loan lah chu a hunah min pe thei ta bawk si lo a, midang hnena tanpuina ka dil te lahin tihngaihna min hriatpui bawk si lo nen. Hemi tum hian hausa chhungkua atanga chawr chhuak nih ve ka chak khawp mai. Mahse, engtik hunah emaw chuan ramchangkang zawkah thiam zirin ka la awm tho ang tih rilru pu chungin ka sukna ngaiah ka’n su leh ta a ni. Amaerawhchu, thing delh loh lung delh lo na na na, hma kan sawn ve zel e.

He ka tawnhriat atanga ka thil hriatchhuah thenkhatte chu:

1. English leh mingo dang te pawh an ni ang, keini Indian ho nena khaikhin chuan an lo smart hle mai. Ka e-mail thawn pawh a tukah min rawn chhang nghal zat zat thin a. Lehkha pawimawh ka chah pawh a hun takah a rawn thleng chat chat thin. Ka certificate an tihsual avangin CSIR leh UGC hi vawi tam biak ka tum tawh a, e-mail leh lehkha pawh ka thawn zing khawp mai. Vawi za chuang ka phone tawh a, vawi hnih chiah min la pick up sak a, vawikhatna ah chuan Hindi bak tawngdang thiam lo in min rawn chhang a, a vawi hnihna ah hian mi pathum an inpekchhawn hnuah vainu, English thiam nen kan inbe thei ta chauh a ni. India rama zirna in hmunpui ber ah hetiang thil a thleng hi a mak ka ti khawp mai.

2. Bank ho hian advertisement velah education loan kan pe thei, etc tiin an in advertise nasa viau thin a, a tak takah chuan an lo pe tha duh der lo. Education loan phei hi chu loan rau rau ah pawh an pek hreh ber te zing ami niin ka hre ta.

3. Mizo te hi a tak takah chuan kan lo inhmangaih vak lo amaw ni chu aw ka ti ta. Ka tanpui chuan midangte hi an rawn ding chhuak ve palh ang tih rilru hi kan pu thum hlawm a ni deuh ber in ka hria. South Indian ho khu an fakawm ka ti viau, zirna lam (ka hriat zawng) ah phei chuan an lo in tanpui nasa khawp mai.

4. Khami tuma ka biak pakhat (a hming ka hre reng ta lo, a pension tawh in ka hria a, State Planning Board awmna buildingah khian a thu, an pu ber a ni awm e, a fel khawp mai) chuan ka lehkha kha a en vung vung a, “Hei chu Cabinet thutkhawm huna an sawiah dah tel tur a nih hi”, a ti ta roh a. Hmun danga ka awm hnuah ka thianpa pakhatin an sawi chhuah thu leh hma lak chhunzawmna chi nia an ngaih thu min rawn hrilh nghe nghe a. Sponsorship/scholarship chungchang hi an lo pass ta nge, kumin kumtir khan kan thianpa pakhatin phur fein min rawn hrilh ta bawk a ni. Amaerawhchu, ka lehkha vanga an pass anih ka ring lova (an lo pass ta anih pawhin), a tulna in a ur thlu ve tawh hrim hrim niah ka ngai.

Engtik hunah emaw chuan kan sorkar hian Sponsorship te hi a la pe chhuak ngeiin ka ring a, scholarship te pawh a la pe chhuak zel ang. Hah tak leh beiseina sang tak nen ka lo buaipui ve tawh a, beiseina sang tak neih hnua beidawn hrehawm zia pawh ka hrethiam. Kan ram leh hnam hmasawn nan khawvel thiamna sang ber ber hi kan thiam a, kan lo hriat ve hi a tul a. Zirna tha ber ber leh environment tha tak hnuai a kan sei len ve hi a tha a ni (mahse, kan ram leh hnam hi theihnghilh ngai lo ila). Chuvang chuan kan sorkar hian Mizo thalai te hi ram pawnah thawn chhuak zur zur teh se. Chutih laiin, Mizorama an rawn let leh ngei theih nan intiamkamna erawh siam ni thin sela. Tin, felfai tak leh fair taka thlanchhuah thin nise a tha hle bawk ang.

Tu nge Mizo chu...

Thuhma…

Vawi tam tak sawi a ni tawh a, mi ziah chhiar tur lah a tam tawh. Inhnialna leh in hauhna a thlen a, thu ziak hmanga indona pawh a chawkchhuak zing ta hle mai! Mahse, sawi sawi hnuah pawh a then te hi chu kan fiah duh loh lui niin a lang. Engpawh ni se, he thu ziak hian a chhiar tute ah “Mizo” a chianna tak tak min neih tir se ka ti hle a ni.

Khiangte hnam ka ni a, Mizo ka ni. Kan chhungkua in kan hriatphak chin kan thlahtute chhuan tam fe ata tawh Mizoram a piang leh seilian, Mizoram chhul chhuak kan ni a. A lui ruam thuk tak tak leh tlang sang tak tak te hi mahni ta anga lo chei bawl a, thing leh mau leh nungchate pawh duat taka enkawl a, a ramin a pekchhuah eitur chi hrang hrang hmanga lo inhnangfak thin kan ni.

Pipute ata tawh Mizo nisa a piang ka nih avangin ka Mizo nihna hi thlanah ka la liampui dawn a. Ka duh emaw duh lo emaw, Mizo ka ni a, ka thisen zungzam a bet tel tlat tawh anih avangin ka thlak danglam thei tawh lo. Chuvang chuan Mizo ka nihna hi lawm takin ka pawm a, ka pawm sathliah mai a ni lo, ka chhuang in, ka chapo pui em em zawk a ni. American hoin American an nih an inchhuan tluk zet a nasa in Mizo ka ni hi ka inchhuang a, ka zahpui ngai hek lo.

Mahse….

Kum zabi 20-na chhunga MAL in Mizo pa lar bera an thlan (ka tihdik loh chuan min lo ngaidam ula) Rev Liangkhaia lehkhabu ziah “Mizo Chanchin” kha in chhiar chuan Mizo hnam hrang hrang leh Mizo hnahthlak hnam hrang hrang zingah Khiangte hnam hi a lo telh ve hauh lo mai a. “Hnamdang” tih hnuaiah Khiangte chu a dah a ni. Ka chhiar tirh chuan ka thin a rim hle mai a, khati tak khan ka lo chapo pui ve thin a, fa tak pawh ni lovin, a lem mai maw kan lo nih?

Tih emah chuan Mizo pasaltha Taitesena pawh Khiangte hnam asin a nih le! Khatih hun lai khan rawlthar mai chauh ka la ni a, khawi hmunah pawh awmin, Europe a ni emaw, America a ni emaw, Africa ram pilril ah emaw pawh awm mah ila, Mizo hnam phatsan ngai lo tura enkawl seilen ka nih avangin ka la na hle mai. Mahse, a ziaktu pa ber Pu Liangkhaia pawh Khiangte ve tho a ni tihte ka hriat belh leh hnuhnawh a.

Midang thuziah te pawh ka chhiar belh zel a, a then chuan Khiangte chu Pawih/Lai hnam peng pakhat a ni an ti a. Hmar ho lah in “Khiangte chu Hmar hnam peng alawm” an lo ti ve bawk a. HPC te kal vung tak tak laia an commander pakhat pawh kha Khiangte a lo ni ve awm e. Shillong-ah College kal tura ka chhukthlak hlim pawh in Hmar Students’ Association (HSA) hruatute’n an member a inziak lut turin min rawn sawm ve nghe nghe a ni.

Hmanni lawka Mizo History a research ti mek, kan thianpa pakhat in min hrilh dan chuan Myanmar-ah phei chuan Khiangte chu ‘tribe’ anga recognize an ni a, tawng hrang neiin, khaw bik te pawh an nei a ni a tih leh zel a. Thu a sai sa ta nuaih mai.

Kei aia Mizo an lo awm chuang lo…

Khiangte chu eng hnam peng pawh ni in, tawng hrangte pawh lo nei mah ila, a pawi lo. Unau, hnam hrang hrang min khaikhawm tu Mizo a awm a, chuta lungawi taka ka beh mai chuan kei aia Mizo hi an lo awm chuang lo. A inti nei tu tu, anihna leh awmzia a chiang apiangte hi Mizo dik tak chu kan lo ni mai. Mizo an ni tih inhre miah lo hnam peng eng emaw zah pawh an la awm ngei ang. Chungte pawh chu Mizo dik tak an ni tho. Mizo tih chuan zohnahthlak hnam peng hrang hrang, tawng hrang hrang nei te pawh a huam vek a, kan leng vek a ni tih hrechiang apiang te hi Mizo ah hian kan lungawi zual zel mai dawn niin a lang.

Tawng hi…

Pi leh pute atanga kan lo hman ngheh tawh, kan hmuhtheih Pathian, nu leh pate nen a kan inbiak pawhna, kan tawng thiam hmasak ber, kan lungngaih lai ber leh kan hlim lai bera kan au chhuah pui thin ‘kan tawng’ hi a lo hlu em em mai a. He mi chungchang ah hian a tu a te pawh hian rilru zau tak kan put thiam a ngai a ni. Mizo tih a lungawi lo tam tak paw’n hei hi kan chhuanlam ber a niin ka hria a. Zohnahthlak hnam peng hrang hrang te hi Mizo vek kan ni a, chuvang chuan kan hnam peng tawngte theuh hi Mizo tawng chu a ni ngei mai.

Mahse, chung hnam peng hrang hrangte min thui khawm tu tur leh kan zavai atana hman nuam tak tur tawng pakhat “Mizo tawng” Pathianin min pe hi a lawmawm ka ti. Hetah hian Mizo hnam peng hrang hrangte pawh kan lungawi thiam a tha hle in ka hria. Ka thianpa, MA (Mizo), chhiar zau tak leh upa kawm hnem tak pakhatin min hrilh dan chuan tuna kan tawng hman hi Duhlian tawng pangngai kha a ni tawh lo a, Duhlian tawng chu thluk deuh duai duai chi a ni, Ralte tawng nen a inchawhpawlh nasa khawp mai a, hnam peng hrang hrang tawng a tel zauh zauh bawk a ti a. Anih duh hmel viau in ka hria a ni.

Khiangte tawng ka thiam loh avangin Khiangte ka nihna kha a dal phah lova, ka hming bul tan nan kei phei chuan ka hmang nghe nghe. Chutih laiin, heng tawng hrang hrangte hi Mizo hnam ti hausa tu a ni tih hria in a ral mai loh nan humhalh thung ila. Mizo kan nihna min tih dal saktu atan emaw kan in unauna tibo tu atan emaw kan hmang anih erawh chuan thil tha a ni lovang.

Ka pa lama ka pi hi Pawih a ni a, ka nu lama ka pi hi Ralte a ni thung a, ka nu te hi Hmar an ni a, kan makpa hi Ralte Kawlni a ni in, keini Khiangte kan ni a. Ka thian tha em em, unau ang mai a ka en, kan chhungkaw member ang hial a kan in a tal thin te chu Rokhum, Chawngthu, Chhakchhuak leh Renthlei hnam te an ni a. Kan thenawm hnai ah Paite leh Mara an la awm zui. Hei lo liama Zoram khawvel insuihkhawmna ropui, Zoram Global Network ka vuah thin. Chaw kan han ei khawm a, Mizo hnam hrang hrang leh tawng hrang nei thiau in Mizo tawng a Pathian kan han be tlang thei leh ingngeih tak maia kan titi ho thei hi a hlut zia ka man thiam tulh tulh ta mai.

Mizo intiduh lo te ve thung hi…

Mizo inti duh lo hnam peng hrang hrang an tam ta hle mai, Manipur ah phei chuan heng hnam peng thenkhat te hi “Mizo i ni” tih chuan kut tawrh phah na hial a thleng thin a ni tih Manipur a seilian Mizo ngeiin min hrilh a ni. Mizo an inti duh lo anih paw’n Mizo chu an ni reng tho. Mahse, kan duhthlanna hi a pawimawh em em a, Pathian pawh in kan duhthlanna hi a dah sang in, mi a nawr lui ngai loh a nih hi. Keini pawh in midangte duhthlanna hi chu kan zahsak ve turah ka ngai a, Mizo nih an duh lo anih chuan Mizo in ni kan tih luih reng a tulin ka hre lo. Kei chuan Mizo nih ka thlang a, Mizo ka ni mai. Lusei pawh ni rawh se, Mizo nih a duh loh chuan Mizo a ni lo. Tunlai khawvelah chuan hetiang hian ngaihdan fum fe tak kan kalpui hi a tul in ka hria a ni.

Tanpui an ngaih laia inti Mizo…

Harsatna an tawk a, kan tanpui an mamawh laia inti Mizo, hna an duh avang leh Mizoram quota hmanga zirna in tha a an luh duh avanga Mizo nia inchhal, mahse hmundangah leh kan tanpui an mamawh loh lai a Mizo inti duh leh si lo te hi Mizo ah hian i chhiar lo ngam ang u. Hetiang mi hi mi tam tak ka hmu ta. Zirlai chu sawi lo, University a thawk leh hnasang thawk zingah hian hetiang a ‘bak’ rilru pu hi an tam khawp mai. Dinhmun chhe bera a din lai pawh a Mizo chu hlimna vawr tawp a tawn lai pawh in a Mizo tho tur a ni.

Tin, thenkhat chuan North East leh India ram hmun dangah ralthuam leh ruihhlo an zuar a, hmun danga Mizo inti duh lo kha man chhuah an nih a, Police kuta an awm in Mizo an inti leh a. Hetiang anih avang hian India ram khawpui hmun thenkhatah phei chuan Mizo te tan inluah tur pawh hmuh a harsat phah ta fo mai a nih hi. Tin, mi thenkhat Mizoram sum leh pai hmanga in lak vur duh avanga inti Mizo, thinlung taka Mizo leh miah si lo pawh an tam hle a ni.

Hetiang hi anih avangin kan cultural identity leh political identity hi kan thliar thiam a tul ta mai em ni aw tiin a ngaihtuah theih. Zohnahthlak te hi unau vek chu kan ni ngei mai, mahse political boundary in min daidang a, kan rilru puthmang leh khawsak dan te pawh a dang chho zel a ni. Chuvang chuan, unau kan ni tih ah hian lungawi ila, political boundary pel a inpumkhat tum erawh hi chuan rah tha a chhuah lo in, Mizoram chhunga chengte tan hian thil pawi tak a thlen phah thei zawk mai lo maw?

Engpawh ni se…

Chhimbal hian rawng pakhat chauh nei ta se mawina a nei tlem viau in ka ring. Rawng chi hrang hrang hmun khata awm khawm chuan a mawina hi a ti zual a ni. Zohnahthlak hnam hrang hrangte pawh hi min khaikhawm tu “Mizo” ah hian lungawi tlang ila, chutah chuan mawi takin kan par chhuak thei ang tih ka ring a ni. Kan harsatna theuh inhriatthiam sak ila, hmangaihna leh thatna, in unauna leh chhungril taka in zawmna chuan ro rel zawk sela. Keini hnam tlem te, Zohnahthlak te, he khawvel hriata kan inpho chhuah theihna awmchhun “Mizo” tih ah hian lungawi thiam i zir ang u.

Thursday, August 26, 2010

Nupui ka neih hun chuan...

Tlangval thianghlim tak la nih lai hi chuan nupui neih hi a chakawm thin a. Thil tam tak min suangtuah tir in, chhenna ngaih loh ram fan hi a chakawm hliah hliah thin. Engtik hunah emaw chuan Pathian in min la khawngaih ang a, nupui tha tak min la pe ve mial mai.. Khawnge tlangval hnahkhat hian duhthu kan sam ang e, tawnhriat lo nei tawh Mi(sual) ho khan a la nei lo te hi min han share teh u. Nupui neih hi a nuam viau em?


Nupui ka neih hun chuan:


1. Ka duat ngawt ang (kei zawng ka thaibawih dawn anih hi!!): Ka duat lutuk tur hi a hrehawm zawk. Hun kha leh chen kawppui hmu loin ka lo vakvai tawh a. Ka nupui an nih mai beisei a ka lo mitmei tawh ringawt pawh za tam an liam ta. An liam satliah a ni lo, an duh ber te nen ‘min ngai lo ten an tal e, laikhum zawl ah’! Chilthli tla duah a ka en liam tawh pawh ka chhiar mai seng tawh hek lo. Harsa lo te a miin an ‘kherawlai’ tluk keuh theih laiin, kei ve chuan thapui thawh a ka beih paw’n pakhat pawh ka la bum thlu lo a nia.

Aw Chungnungber, ka kawppui tur awm ang mi min pe ve duh hloh anih chuan ka duat ngawt ang. Ka duat hlum lo chauh ang. Nupa inhau ri ka hre hnem tawh, thil ho te ah an inhau fo mai. Hun kal tawh, siam that theih tawh si loh avanga an inhauh nasat theih zia te hi aw!!! Ka kawppui tur awm ang mi min han pe teh, nang meuh pawh i inchhir lovang!


2. Ka hmangaih a ni tih hi thu leh chetzia in ka lantir thin ang (Awi, ta deuh deuh chuan!!!!): In ka chhuahsan dawn apiangin ka hmangaih a ni tih duhthawh taka fawh pahin ka hrilh ziah ang a, hna thawhna atanga ka haw hun ah eng anga chau pawh ni ila, hmangaih takin ka kuah fo ang! Pitar putar kan nih hun mawlh hi ka nghakhlel. A chhan chu, kan inhmuh tirh lai ang tho khan ka la duat ang a, khawlai lenna ah pawh ka la kai fo ang. Chu chuan ka hmangaih zia a lan chian tir dawn avangin. Ka hau ngai hek lovang, hmeichhia te hi kutthlak an lo ngai hauh lo a nih hi. Inhrethiam tawn taka tawngka a sawi fel theih loh hi a awm thei dawn a mi?


3. Ka lerh bo san ngai lovang(tak takin): Mi(sual) thenkhat ang mai mai hi ka ni dawn lo. Kei chu ka rinawm dawn! Ka duh ber i ni an ti a, an bum thlu te te a, an lerh bo san leh zel tho si. Kei chuan lerh bo san chu sawi loh, ka peih dawn lo hrim hrim. Ka nupui ah hian ka lungawi tawk viau dawn a ni.


4. I'll make love to her every night (trentren!!): Rawl thar kan nih hlim atanga zan tin ka lo hisap tawh, kum tam a liam hnu pawh a i tan a ka la khek tang tang hi, kan inneih zan atang chuan i tan hian nasa takin ka hmang dawn a ni!!:) Sual a ni tawh dawn si lo a, Kohhran leh society remtihna thlapin kan han che thin dawn chu a nia leh! A va nuam dawn em! Khuanu khawngaihna a zarah ka hrisel tha a, thiante ho paw’n ka chak tha an ti. Ka chaw lak a that em avang pawh a niang, ka sen suah a, ka in fit em em a, dik tak a sawi chuan ka nung a ni. Sex hman nawm zia chu a thuphung chuan ka lo hre tawh thin, mah se… a tak tluk a awm thei lovang. Ka lerh bo san ngai dawn loh avangin ka nupui tan ka ‘neinung’ reng dawn a, nupa nun hlim nan a thil pawimawh tak te zing ami, sex hi a nuam thei ang berin zantin ka hmanpui thin dawn a ni (a peih chhung chu).


5. A pasal ka nih theih avangin Pathian hnenah lawmthu a sawi thin ang(a va’n nuam dawn em!): India ram khawpui hrang hranga an zirchianna atanga an thil hmuhchhuah chu, India hmeichhia pasal nei tawh te hian an nun bul tan tha leh thei dawn se za a 70 dawn chuan an pasal te an neih duh tawh loh tur thu an sawi a. Mizoram ah ngei pawh mahni kawppui te a lungawi lo, a bikin hmeichhia an tam em em. Inhriatthiamna leh hmangaihna an tlachham a ni. Kei erawh zawng, min nei duh an awm phawt chuan lungawi loh chu sawi loh, a pasal ka nih theih avang hian lawmthu a sawi thin dawn a ni. Ka duat ang a, ka hmangaih ang a, ka lerh bo san ngai dawn loh avang leh ka duh zia tihlan nan zan tin a ‘duhkhawp thleng rak’ ka chet pui thin dawn avangin lawmthu sawi lo thei a ni dawn lo!!


Thubelh: Chhungkua hi a lo pawimawh hle mai. Chhungkaw tha tak din tur chuan nulat tlangval lai atanga bul lo tan daih hi a ngai dawn a nih hi. Mizoram hian nu le pa tha, inhmangaih tawna, hmangaihna nen veka fate enkawl thin a mamawh! Chutiang nu leh pa chu ni thei vek ila, Zoram nuam chu kan hlat lovang!


Mizo hmeichhia ten hnam an hmangaih a hun ta!

Tunlai khawvel kan thlir chuan hmeichhia te rorelna khawvelah kan cheng chho tan mek niin a hmuh theih a. Ram hrang hrang a hna pawimawh tak tak chelh tu leh dinhmun sang tak taka dingte chu hmeichhia te an ni chho tan mek a ni. Thiamna lamah ni se nikum 2009 a Noble Prize dawngtu mi 13 zinga 5 te chu hmeichhia an ni a. Chutiang chuan entertaiment world ah te, business ah te, politics ah leh zirna lam thlengin hmeichhia ten hma an hruai chho mek a ni. Mizoramah ngei pawh lehkha thiam ber ber leh hlawhtling ber berte chu hmeichhia te an ni tan ta. Mizo hmeichhia te pawn hma an hruai chho tan mek a ni a tih theih awm e.

Hetiang dinhmun a kan din chhoh tan mek tak ah chuan kan Mizo hmeichhia te paw’n ram leh hnam hmangaihna kawngah tun aia nasa lehzual a hma an sawn a tul ta in ka hria a. Party politics ah ni lo, ram leh hnam politics ah pawh an zuan luh a hun ta a ni. Tun hma ngaihtuah in kan Mizo hmeichhia te dinhmun pawh a tha ta hle a, mahni duh zawngin an awm thei a, ring takin an nui ngam a, zalen takin an nung a, chhungkaw tam takah phei chuan mipa te nen chanvo inang an chang a. Mizo zingah chuan mipa leh hmeichhia kan intluk tlang viau tawh a ni. Hetiang a lo nih takah chuan Mizo mipa te phurrit tam tak kha hmeichhia te mawhphurhna ah a innghat chho tan mek a ni tih hi an pawm thiam a tul a. Mizo hnam humhalhna kawngah pawh nasa taka tan an lak a hun tawh niin ka hre bawk a ni. Nakin lawka kan hnam hruaitu tur, MLA, Minister leh Chief Minister dinhmun la luah tu turte chu kan Mizo hmeichhia te hi an nih avang in hei hi a pawimawh hle a ni.

1. Hnam dang ngaihzawn leh pasal a neih hi hnam tan thil tha lo tak a ni tih hria in, hemi kawngah hian thliarkar rilru put hi a pawi miah lo. Mizoram pawn ah kum tam ka awm chhuak ve ta a, Mizo hmeichhia te hian hnam hmangaihna an nei ngai miah lo nia ka hriat na chu hnamdang laka an inphal zau em em mai hi a ni. North East a hnam hrang hrangte zingah hian Naga nula ho hi an awlsam ber thin emaw ka ti a, mahse Mizo nula te lak ah chuan chip tak an lo la ni. Khawpui lian leh ram changkang zawk ah te chuan inneih pawlh hi thil pawi pawh a ni lo mai thei, mah se khang hmun a thil tha tak kha Mizoram leh hnam tan hian a tha ve vek kher lo. Keini Mizo hnam tlem te tan hi chuan hnam ralna a ni a, ram leh hnam hmangaihtu te chuan inneih pawlh mai bakah hnamdang ngaihzawn pawh hi kan do ngam turah ka ngai.

YMA leh MZP ten hnamdang pasal nei fate Mizo ah an chhiar lo hi invenna tha tak pakhat chu a niin ka hria a, a tha ka tiin ka thlawp khawp mai. Shillong a PG kan zirlai in hnamdang ngaihzawn hi kan do ve nasa mai thin a. Zirlai pawl ten kan do thin em em chhan ni a lang pawh hnam hrang hrang awm khawm kan niin, kan chapo ar hlawm a. Kan hnam hi kan chhuang em em theuh hlawm a ni. Hnamdang nula duhtawka kan ngaihzawn theih chuan khami te hnam chunga leng ang deuh a inngaihna hi kan nei tlat mai thin a. Chuvang chuan kan hnam nula in hnamdang a ngaihzawn chuan mipa te hi chuan tlawmah kan la a, kan duh lo em em thin a ni.

Mizo zingah mingo (sap ka ti ve duh lo, sap tih hi vai tawng a, “Ka Pu” tih atanga lak a ni a, kan pu reng turah ka ngai lo, an vun a ngo a, mingo an ni ve mai, kan ngaihsan hi i sim ang u) ngaihsanna a la reh thei lova. Mingo pasal a neih chu vanneihna leh malsawmna emaw te kan ti deuh nge, mingo pasal nei an tam ta hle mai. Tunah phei chuan midum thlengin kan nula ten an kawp hreh ta lo. MHIP hian hnam ralna dik tak hnamdang pasal neih hi, Mizoram leh hnam a hmangaih anih chuan a do ngam turah ka ngai.

A hma a kan tarlan tak ang khan he ram leh hnam innghahna chu Mizo hmeichhia te hi an ni tan tawh a. Chuvang chuan Mizo hmeichhia te hnenah hei hi ka ngen a ni: He hnam hi a ral mai loh nan, i hnam ah chiang la, Mizo chauh pasalah nei ang che. Hnam dang chu an lian zawk a, an hmeltha zawk a, an hausa zawk pawh a ni thei e. Mahse, Mizo hnam hian kan mamawh che u a, thianghlim taka nung tur leh he ram din tha tur hian kan duh che u a, Mizo mipa te tanpuina nen thil ropui tak in ti thei a ni tih hria in, ngaihtuahna fim tak nen duh thlang thin ang che u.

2. Nupui tha tak nih mai hi a tawk ta lo, hmeichhe dinhmun a ding thiam tak chunga in chet chhuah ve a hun ta a ni. India ramin zalenna a hmuh theih nana Pu Gandhi a movement siam hlawhtlin zia leh ropui zia kan hria a. Heti taka a hlawhtlin chhan hi hmeichhia te power a hman thiam vang niin ziaktu thenkhat chuan an tarlang ve leh zauh thin. Hmeichhe ropui chanchin ka chhiar hi chuan Joan of Arc te, Rani Lakshmi Bai of Jhansi te chanchin hi a ngaihnawm ka ti thin a. Ram leh hnam in a mamawh lai takin, mipa zawkte pawh hlau a an khurh laiin chak takin an ding chhuak ngam a. A tawp thleng an tang ngam a, thih thlengin an bei a ni. Taksa lama chak lo zawk hmeichhia mah hmelma bei tura an dingchhuak ngam anih chuan mipa te tan chona nasa tak a ni thin.

Tunlai khawvelah chuan Sarah Palin-i hi a ngaihsan awm khawp in ka hria. Hmeltha leh piannalh, mipa tam tak tan chuan duhthusama itawm leh nalh a ni. Khawvel nawmna chi hrang hrang ni a kan hriat lam ah kal duh ni se kalna tur a hmu hnem khawp ang. A duh phawt chuan zan tin sex hmanpui tur mipa hrang hrang pawh a kawp thei ang. Mahse, conservative Kristian nih a thlang a, a lar viau hnuah pawh a pasal tan nupui tha tak a la ni thei reng te, abortion a la do tang tang te hi a ropui ka tiin, hmeichhe ngaihsanawm ve tak chu a ni.

Mizoram hian Sarah Palin-i te ang Mizo hmeichhia hi a mamawh a ni!

Tuesday, August 3, 2010

Zu tha a awm lo!

LPS in Zotalk programme ah Total Prohibition chungchanga live debate an buatsaih kha tlai khaw hnuah ka lo en ve a. Mizoram khawvela mi lar tak tak leh tawng hmang thiam tak takte thu leh hla khan beng a ti var in, ngaihthlak pawh a manhla hle a ni. A hnu lamah pawh zu chungchang ziahna article chanchinbu hrang hrangah leh internet lam atang ten ka lo chhiar ve zel a. Vawi tam tak, “Total Prohibition avangin Mizoramah zu tha lo a tam phah”, tih thu hmuh tur a awm fo. He thu ka hriat apiang hian, “Zu tha a awm a mi?” tih hi min ngaihtuah tir thin a. Mi tam tak chuan zu tih tak nan emaw a in te an ruih hma nana a zuar tute emaw, a sa tuten emaw thil dang an pawlh hi zu tha lo/zu chhia kan tih ber chu niin a lang. Hetianga, zu a thil dang pawlh hi a tha lo teh meuh mai. Mahse, eng anga zu man to leh changkang, thil dang pawlh miah loh pawh ni se; kan taksa, rilru leh pawn lam nun thlenga a tihchhiat theih dan hriatchian chuan zu tha hi a lo awm lo. Engtik hunah emaw chuan kan hmasawnna kal chho zel leh changkanna nia kan hriatte avangin Total Prohibition hi hlih a la ngai ngei ang. Chutiang hun a lo thleng anih pawhin a nihna dik tak kan hriatchian a, in lo thei tura inven nachang kan hriat hi a pawimawh dawn a ni.

Zu chi hrang hrang te:

Chemistry zirna atang chuan carbon leh hydrogen an pai tam dan a zirin zu hi chi hrang hrangah then a ni a. Chung zinga Mizo mipui ten kan hriat lar pahnih chu lo bihchiang dawn ila-

a) Methanol: Wood alcohol an ti bawk. Mizoram leh hmun dang dangah zu chhia in avanga mitdel leh thi sawi tur an awm thin, hei hi methanol avang a ni tlangpui. Taksa a a luh chuan tur hlauhawm takah a inlet a, lem khat (10 mL) lek a tam pawh hian thihna a thlen thei a, thihna a thlen em loh pawn mit a tidel thei a ni. Kan hriat atana tha chu laboratory a hman atana an siam ethanol ah hian methanol 5-10% vel telh a ni thin a. Chutiang chu denatured alcohol/dehydrated alcohol/ methylated spirit, etc tih hming pu in zawrh chhuah a ni thin. Zu zuar tam takin an zu tih tak nan a hlauhawm zia hre lovin hetiang hi an lo telh ru thin a, chu chuan mit delna leh thihna hial a thlen thin a nih hi.

b) Ethanol/ethyl alcohol: Hei hi kan in thin zu hi a ni a. Ethanol tam dan a zir leh siam an nih dan a zir in zu hi chi hrang hrangah an then leh a. Distilled spirit an tih heng whisky, rum, vodka, brandy ah te hian a tlangpuiin 40-50% ethanol a awm a, wine chi hrang hrang ah hian 12-22% ethanol a awm a, beer/toddy ah te hian 4-8% ethanol telh an ni thin bawk. Mizoram a kan siam chhuah rakzu tui pawlh loh kan tihah te hian 30-45% ethanol a awm ve thei a, bazaar a grape wine kan hmuh theih hoah hian 18% thleng te pawh a awm ve thei a ni.

Zu in kan taksa a hna a thawh dan:

Zu kan in hian kan pumpui leh ril bangah ah te a inchiah zawp(absorbed) a, chuta tang chuan kan thisen ah lut in, thisen zam ah a kal kual ta thin a. Thisen zam atangin thinah a lut leh a, chutah chuan kan thin a enzymes chikhat alcohol dehydrogenase an tih te chuan chemicals chikhat, tur hlauhawm tak acetaldehyde an tihah an lo let thin. Acetaldehyde hi zu kan in avanga kan ruih nachhan hi a ni a, zu ngawlveina thlentu leh zu avanga natna leh harsatna chi hrang hrang thlentu hi a ni bawk. Acetaldehyde te hi kan taksa a enzymes chidang, acetaldehyde dehydrogenase an tihte chuan acetic acid ah an lo let veleh a, hei avang hian zu rui pawh an lo harh leh thei thin a ni. A huai ami ang hian:

Acetaldehyde a an inleh hma hian ethanol te hi kan thisen zam ah an kal kual thin a. Chuvang chuan thisena zu awm zat atangin zu kan in hnem leh hnem loh a hriat thei thin. Ethanol hi alcohol dangte nena khaikhin chuan a hlauhawm nep hle zawk a. Sai lian ber atanga tho hmi thleng hian, nungchate hian zu pai thawih theih dan kan nei hi a mak khawp mai. Hei hi a chhan chua khuarel thil (nature) ah hian a tam em vang a ni. Kan thil ei paithawih nan a tangkai avangin pumpuiah tlem a zawng chu a insiam ve reng bawk. Hetih lai hian a hmaa kan sawi methanol leh alcohol dangte chu taksa tan an hlauhawm em em a.

Hei hi a chhan chu methanol kan taksa a a luh chuan kan thisen zamah a kal kual a. Chuta tang chuan thin ah lut in, kan thin a enzymes chi khat alcohol dehydrogenase kan tihte khan chemicals hlauhawm tak mai formaldehyde ah an lo let a, chu chu formaldehyde dehydrogenase an tihten formic acid ah an lo let veleh a ni. Heng chemicals chi hnih folmaldehyde leh formic acid te hi thihna leh mitdelna thlen thin tute chu an ni.

Mizoram a kan Grape Wine te hi:

Mizorama kan grape wine ho ah hian acidity (thur) a sang hle a. Sample thenkhat laboratory a ka enchhin tawh ho ah chuan 10-18% ethanol awm in, pH meter ah 1-3 an kawk bawk a ni. pH meter hi acidity (thur leh thur loh) tehna hmanrua a ni a, pH scale ah chuan 7 hi neutral a ni a. Chu chu tui thianghlim tak, engmah pawlh loh hian a kawk thin. 7 hnuai lam chu acid an ti a, a number a tlem poh leh acidity a sang tihna a ni a, 7 chunglam chu ‘base’ an ti thung. Mizo ten acid kan tih hian ser thur anga thur hi kan kawhtir deuh ber thin. Mahse, chemicals chikhat, picric acid an tih chu khawvela thil kha ber pawl a ni thung. An nihna (properties) kha a pawimawh ber zawk chu a ni. Heng Mizoram a kan grape wine thenkhat te hi pH scale ah chuan pumpui tana pawi khawih thei khawpa thur an ni a. Kan ha an ti tim kher lo a ni mai thei e, mahse pum tan an tha lo thei a nih tih hria in kan in lo thei lo anih pawhin in dan chin tawk kan hriat a pawimawh a ni.

India ram dinhmun:

  1. India ram ah hian zu in mi maktaduai 62.5 awm anga chhut a ni a, kum 1970-1996 chhung khan zu in 106.7% (per capita consumption of alcohol) a tam belh anga chhut a ni bawk.
  2. Kum 1950-1960 inkar khan zu intan kum chawhrual (mean age) chu kum 23.36 anih lain kum 1980-1990 ah chuan kum 19.45 ah a tla thla tawh a ni.
  3. Zu siam chhuah leh zawrh atanga tax lakluh hi India ram state tam berte sum hmuhna hnar ber a ni a (kum khatah Rs 25,000 crores), zu zawrh khap a nihna state heng Gujarat, Mizoram, Manipur leh Nagaland tih loh state danga zu zawrh phal anih chhan pawh tax atanga sum lut a tam vang hi nia ngaih a ni.
  4. India ram state 23 a addiction centre hrang hrangte report a a lan dan in state pakhat ah chauh tih loh chuan zu hi addiction centre a an awm chhan lian ber emaw a dawttu emaw an ni vek a ni.
  5. India ram Sorkar Hospital a hliam tuar inentir zawng zawng zingah 37% te hi zu vang a ni a, rilru lam buaina 17.6%, thluak hliam (brain injuries) 15-20% leh mahni intihhlum tum 34% te chu zu vang a ni bawk.
  6. Hna thawhna hmun a kal lo (absenteeism) zing ah 20% leh hna thawhna hmun a accident thleng 40% te hi zu kaihhnawih thil avanga thleng a ni.
  7. Zu avanga kum tina kan thil hloh (annual loss) hi Rs 70,000-80,000 maktaduai inkar anga chhut a ni.
  8. Indian mipa zingah nupui te chunga kutthlak ching 85% te chu nitin zu in emaw zu in zing tak an ni a, hetiang thil thleng 50% aia tam chu zuruih lai a thleng a ni bawk.
  9. India mipui te hian chawhrual in kan thawhchhuah atanga 3-45% chu zu manah kan hmang thin ni a chhut a ni bawk a ni.
  10. India ram hi zu lei tur leh zu in tam lamah khawvelah pathumna a ni ta a. Hetia zu a hluar tak em em nachhan te chu kan khawtlang nun dang lam chhoh zel vang te, zu lei mai tur a tam tak avang te, ram dang nena kan in sumdawn tawnna (a bikin zu kaihnawih thilah) thlah dul a nih avang te leh zu hlauhawm zia in zirtirna that tawk loh vang te ni a ngaih a ni bawk a ni.

Meghalaya dinhmun:

Meghalaya hi India ram state zingah zu man tlawmna ber a ni a, zu bottle khat zel hi India ram hmun dang aiin 25% vel laiin a tlawm zawk a. Hei hi a chhan chu zu zuar ten tax an chawi tlem vang a ni. An English chanchinbu leh national newspaper ah te an chanchin chhe lam an chhuah ngai vak loh avangin zu chungchang bikah pawh harsatna an nei ngai lo emaw tih mai tur a ni a. Mahse, Express India April ni 18, 2008 chhuakah chuan Meghalaya a thihna thlentu lian ber (biggest killer) chu zu anih thu an rawn chhuah a ni. Kum 2007 khan Meghalaya a civil Hospital pathum; Shillong, Tura leh Jowai Civil Hospital ah ringawt zu avanga thi mi 104 an awm a, hmun dang ami te nen chhinchhiah ni phei selang chuan hei ai daih a a tam tur thu Shillong Civil Hospital Joint Director B. Garod chuan a sawi nghe nghe. Thi zawng zawng deuh thaw hi thalai kum 40 la tling lo an ni a. Kumin kumtir Shillong Times chhuak ah pawh zu hi an state chhunga thihna thlentu lian ber a la nih zel thu leh chhungkaw tinah zu ngawlvei pakhat zel tal awm ang an nih thu an rawn chhuah bawk. Zu man a tlawmna leh zu tamna hmun apiangah zu avanga harsatna a pung niin a hmuh theih.

Khap zel hi a tha em?

Professor David Nutt-a, UK Government Adviser leh Advisory Council on the Misuse of Drugs, UK a Chairman ni bawk chuan, “Zu hi tunlai a hmuhchhuah chu ni se damdawi anga ngaih a ni ang a, khuahkhirh a ni ngei ang,” a ti a. A thatna sawi tur eng emaw zat chu a awm ngei ang. Damdawi tha tak a nihna te pawh a awm mai thei. Mahse, zu hi in tawh chuan sim leh a harsa a, ngaih (addict) theih a nih avang leh in nasat chuan taksa ah harsatna chi hrang hrang a siam theih avangin khuahkhirh hi thil tha tak chu a ni. Shillong ah kum 10 dawn ka awm ta a. Mizoram atanga rawn kal Mizo tam takin Shillong nuam an tih chhan chu zu a tam vang hi niin a lang. Chutih laiin zu tamna hmun ah pawh zu in duh chuang lo mi tam tak hmuh tur an awm. Kohhran a mi inhmang tak, a tlangval that laia nasa taka zu lo in ve tawh thin, Shillong-a a rawn kal tuma zu in leh ta chu a in chhan ka zawt a. Ani chuan, “Zu ka lo in nasa tawh thin a, khatia zu lei mai theih a a lo intlar thut mai ka hmuh khan ka chil a put nasa lutuk a, ka kal pel thei ngang lo a ni,” a ti hlawl mai a ni. Hmanni lawka veng pakhat Pavalai Pawl Leader lo zin pawh a zu in chhan chu, “A tam em a ni,” tih a ni. Zu a tam chuan kan in tam a, zu lei tur a awm loh chuan kan in lo ni maiin a lang.

Mizoram mipui ka ngaihtuah in, khap zel hi a tha hrih in ka hria. Mi thenkhat, lehkhathiam leh hawi zau, mual eng hmu phak chin te zingah thian kawm nana hmanga zu in thiam takte pawh an lo awm a ni thei e. Chung mite chu Total Prohibition sawisel nasa ber tute pawh an niin ka hria. Amaherawhchu, heng mite hnena ka ngen duh chu; Mizo mipui nawlpui dinhmun thlir thiam phak khawpin kan khaw hawi ti zau ila, zu hi Mizo te hian kan in thiam lo tak zet a ni tih hi i pawm ngam ang u. Kan khap rem tak tak thei lo anih pawh in, in tur a tlem hi keini Mizo mipui te tan hian malsawmna ropui tak a ni a, kan dinhmun nen pawh ala inhmeh tawk viau bawk a ni. Natna chi hrang hrang tunhma a kan hriat ngai reng reng lohte avanga Mizo thalai te kan thih zawih zawih lai hian, ka thalai pui, zu avanga an thih belh tur hi kei ka ngaingam lo a ni.

Thursday, July 29, 2010

KAN INDUHSAKNA TAWNGKAM TE HI!

Mizo ten induhsakna tawngkam kan hman thin te hi kan lo ngaihtuah chiang ngai em? Hnam hrang hrangin induhsakna tawngkam chi hrang hrang kan nei a. English hoin “Good Morning, Good Night, God Bless You, etc” an han ti thin te, French ho in, “Bonjour, bonsoir, etc,” an han ti no hnap mai te leh Spanish ho “Adios, Buenos dias, etc” te pawh hi an nalh thin khawp mai. Muslim ho in, “As-salaam alaikum” an han ti kuai rai mai te hi a mawi ka ti a. Chutiang chuan hnam hrang hrangin kan duhsak te hnen a hlan tur tawngkam tha leh mawi kan nei thin. Mizo tena induhsakna tawngkam kan neih te pawh hi an lo duai bik lo khawp mai. Vawi tam tak a awmzia dik tak ngaihtuah ngai lova kan lo hmang liam mai mai tawh thin a ni pawh in, i hmangaih tak te, i mi duhsak zawngte leh khual tha i thlen niah te a awmzia dik tak hre chungin, duhsakna tak tak nen heng tawngkam te hi i lo hmang tawh thin dawn nia!

1. Chibai : Krismas chibai kan inbuk thin a, chutiangin kum thar chibai te, pianchamphaphak chibai te kan inbuk thin bawk a. Thian tha in ngainatna tih lan nan te; chhungkhat laina, rei tak kan inhmuh tawh loh hnuah kan in lawm a ni tih tihlan nan te leh thil dang dang ah pawh ‘chibai’ hi kan va hmang nasa em! ‘Chibai’ tih tawngkam hi lo awm ta lo se a buaithlak ngawtin ka ring. Kan inlawmna leh induhsakna kan tihlan theihna langsar ber a ni hial awm e.
Rev. Liangkhaia sawi, kan pastor thin Rev. Vanlalringa sawi chhawn leh, tun thlenga ka benga la cham reng chu ‘Chibai’ tih tawngkam lo chhuahna hi a ni. Hmanlai chuan chi (salt) hi thil vang tak a ni a, hlut pawh a hlu hle. Chi teng turin ram hla tak tak ah an kal thin a, ramsa kawlh leh ral hlauhawm tak karah, ngaw thim chhah mup mai kal tlangin, harsa takin chi hi an teng thin a ni. Chutiang chuan an kum khat daih tur te an teng lawk thin a. Hah tak in an rawn phur haw leh thin a ni. Chutianga hah tak leh ralti tak chunga an lak anih avang chuan an ngaihlu em em a, a ren thei ang berin an hmang thin a ni. Khual tha leh an duhsak zawng an thlen ni te hian, “Khawnge chi hmang ngeiin bai kan chhuan sak ang che aw”, an ti thin a. An ngaihhlut leh roh em em chi hmanga bai siam/chhuan chu an mikhual te an duhsak zia lantirna a ni. Chumi induhsakna tawngkam kal zel atang chuan “CHIBAI” tih tawngkam hi a lo chhuak ta a ni an ti.
Chibai kan inbuk hian kan thil neih hlu, thinlung taka duhsakna tak tak nen chibai i inbuk thin ang u.

2. Mangtha : Mumang tha tak mai neih a, duh ber te nen Khiang buk hnuai a zo thlifim lo dawn heuh heuh a, lungchim tak mai a kan in dawt ngawng ngawng lai han hmuh te hi chuan zing tho chhuak hlim pawh kan hlim nui vur vur thin a nih hi. Mumang tha tak neih chu a nuam a ni! Amaherawhchu, mangchhia i mang ve tawh thin em? Mangchhe man hrehawm zia ka hriat hnu chuan kan induhsakna tawngkam ‘mangtha’ tih lo hlut zia hi ka hriat chhuah phah ta.
College kan kal lain hostel ah ka awm thin a. Kan hostel hi ramhnuai, dil zau tak maiin a hual vel a ni a. Ka room hi a fal deuh hlek a, mi pawhin min rawn kal pawh lo in, a then phei chuan engtin nge i awm ngam te min ti mai mai thin. Ka room atanga hnai te dilah chuan mipakhat hi a tlahlum ta mai a. Ni thum lai an zawn hnuah an hmu chauh a ni. Chupa tlakhlum zan atang chuan thla hnih chhung zet mai, zan inkarthlakin mangchhia ka’n mang ta mai a nih chu. A hmasa ber zan chuan kan venga zu zuar thin, ka hriat chian em em pa hi khawtlang mipuiin kan lo man a, mipui zi nuai nuai karah chuan a hma ber pawlah ka ding a. Chutih lai tak mai chuan an kuai bungbu a, a nghawngah an chhawk ta mai a. A chiang hle mai, ka harh zawk a, a thisen per leh lu bung te chu tun thleng hian ka mitthla ah a la cham a ni. Eng teh ualah ka ngai lo va, a hnu lawkah ka muhil ve leh mai bawk a.
Mahse a tuk tukleh zan ah chuan mangchhia bawk ka mang leh a. Chumi tum chuan kan veng thlanmual ah hian ka lo kal a, thim hlim thlahrang awm duh hmel deuh hun lai ang hi a ni. Kan thlanmual lai taka thing awn ah chuan mi pakhat hi a lo in awkhlum zar mai a. Tunge niang aw tia ka va pan hnaih lai mek chuan, a rawn hawi thut a, hmel rapthlak tak mai hian min rawn chhiatkhum ta mai a. Ka hlau lutuk chu ka thu chhuak hlawl a, ka khur nghal deuh hlawk hlawk a. Khatiang reng renga hmel rapthlak kha ka la hmu ngai lo. Ka muhil chhunzawm thei ta lo a, ka tlaivar ta ringawt a.
Chutiang chuan zan inkar danah mangchhia ka mang cho ta char char a, a thente phei chu tun hnu a ka ngaihtuah let leh pawh a min ti khur thei te an la ni. Mak deuh chu hetia mangchhia ka man avanga ka harh hian dar 2:00 a lo ri deuh chiah chiah zel a. Ka thiante hnenah ka sawichhuak hreh sia a, zan lo thleng tur hi ka huphur ngawih ngawih thin a ni. Class atanga ka room a haw te hi ka hreh phah ta hial a. Chaw ka eitheih loh phah a, ka rihna kg 5 chuangin ka hloh hial nghe nghe. Isua hming sawiin ramhuai te an tlanchhia tih kha ka hrechhuak a. Ka banphak maiah hian Bible ka dah a, a hnu deuhah phei chuan Bible pawm chungin ka mu ta hial thin a ni. Science subject la ka ni a, scientist nih tum ka ni, chuvang chuan thil chiang taka hriat zel ka duh a, thil pawh ka chik thei viau. Tunah pawh hian chuti tak chuan Pathian hi ka ring lem lo va, a awm tak tak nge awm tak tak lo tihte pawh ka ngaihtuah fo thin. Mahse tun thlenga mak ka la tih ve mai mai chu, Bible ka mutpui zan apiangin mangchhia ka mang ngai lo tih hi a ni. Ka hlauh thin em avangin Bible ah khan rinna ka nghat a, chu chuan engtin emaw ka rilru lamah hna te pawh a thawk ve a ni mai thei!
Mizo ten induhsakna tawngkam atan ‘mangtha’ kan ti thin hi a lo va duhawm em aw! Mangtha lo neih chuan kan nunphung a buai a, chaw ei a harsa a, hriselna a tlahniam a, mihring nun a hrehawm thin. Zan mut dawn a induhsakna lantir nan chauh kan hmang tawh lo va, in then tur in thlah nan- inhmu leh ngai tawh lo tur inthlah nan leh la inhmu leh thin tur inthlah nan te pawh a lo va tangkai em! Eng pawh ni se, khawi hmuah pawh awm la “Hring nun hlim taka i hman theih nan mang tha tak i mang thin dawn nia”!

3. Muttui: Ram pawnah lehkha zirin rei tak ka awm a, chhungte leh thenrual tha te mai bakah khawtlangin min thlir a. Ka lakah beiseina sang tak an nei a ni. Master degree zir zo a in lam pana ka haw tum te chuan kan Kohhran upa ho atanga Kohhran mite ber thlengin chaw eiah min sawm kual a, lal ropui tak hmuah in min lo hmuak a. Kan veng chanchin buah ka pual bik column siam in, an mi kawmna te chu an chhuah ang chuai chuai a.
Mahse a daih rei lo, nun tak tak a rawn intan ta. Eng hna nge ka thawh ang a? Engtin nge heng beisei nei chau tak tak te tan hian beiseina eng siamtu ka nih theih ang? An mi beisei ang ka phak loh chuan a zahthlak dawn a ni. Chutah hna thawh mai tur a lo awm ta lo lehnghal. Thla khat a liam a, hna nei lovin thla hnihna pawh a liam leh a. Chutiang chuan hun a kal chho bek bek a, thlaruk a tlin meuh chuan ropui taka min lo hmuak tu te khan min melh hrek hrek tawh a. Khawlai chhuah nikhuain, “Eng hna nge i thawh tak,” min lo ti chamchi bawk a. Tlangval huaisen, pasaltha ramchhuak, thangchhuah puan nen meuh a rawn haw in, “Engmah ka la thawk lo,” ka han ti chau raih thin mai chu(h), ka lo inchhuan ve thin na leh ka zahawmna zawng zawng pawh tuboh ser sawm a chhut dip vek ang hi niin ka hre thin. Ka hma lam hun ka thlir a, a thim ka ti a, beisei ka nei lo a, beidawnna mai niin ka hria a. Chutah zan muttheih loh a rawn intan ta!
Zan muttheih loh hrehawm zia hi aw! A zangthalin kan mu a, inchung kan melh ran a, pang a kham ta tihah sir zawngin kan let a, chu paw’n a daih rei chuang lo. Kan let kan let a, kan let zankhua thak mai a ni. Rilru hah avanga thawk halh halh chang lah a tam. Mangchhe mang nen a inang deuh! Muttheih loh hrehawm zia in hriat tawh chuan tui taka mut theih hlut zia pawh in hre ngeiin ka ring a ni. Kan induhsakna tawngkam thlum tak mai, duh ber te hnen a sawi rem em em mai lehnghal, “Muttui” tih hian thu a lo va sawi hnem em. Thumal khat lek mah ni se, tui taka mut theih hlut zia te, chu chu hriselna atan te, mihring nun hlimna atana a that zia te ti langtu a ni si. Muttui tia i hmangaihte i mangtha leh hun chuan, duhsakna famkim nen rilru taka lo sawi tawh thin turin duhsakna chibai ka buk che a ni.

Friday, May 28, 2010

Kan nitin nuna chemicals hlauhawm te

Mi tam tak chuan Chemistry khawvelah kan cheng a ni tih hi kan lo hre tawh thin mai thei e. Thing leh mau, nungcha te mai bakah he kan taksa ngei pawh hi chemicals chi hrang hrang inchawhpawlh in a a siam a niin, kan taksa a chemical reactions chi hrang hrang avangtea nung leh che thei kan ni. Amaherawhchu, min hualveltu chemicals te hi hlauhawm lo leh taksa tana tangkai an ni vek lo va. Chutih ahnekin kan taksa a natna hlauhawm tak tak leh harsatna chi hrang hrang thlen a, thihna hial thlen thei chemicals siamchawp (man-made chemicals) sang tam takin min hual vel reng a ni. Kan inchhung theuh in fang dawn teh ang: Thut pindan te, bual in te, choka leh mut pindan thlengin, kan nitin nuna bet nghet em em thil tam tak te hi chemicals chi hrang hrang, an nihna (properties) leh hlauhawm zia kan hriat ngai hauh loh atanga siam an lo ni fur mai. Rinhlelh kai lo leh pawisawi lo anga lang heng pheikhawk te, saidawium leh plastic bur te, mut puan leh thuamhnaw te, rimtui chi hrang hrang te, sofa te, naupang lawm (toys) chi hrang hrang te, sahbawn te, TV leh computers, etc te hian chemicals hlauhawm tak tak, kan taksa a cancer leh natna chi hrang hrang thlen thei an pai fo a ni tih kan hriat a pawimawh hle a ni. Khawvel pum huap a tuai an lo pun tak nachhan te, mipa chi tha lo (reduced fertility) avanga inthlahchhawn chungchanga harsatna kan lo tawk ta fo te hi chemicals hlauhawm tak tak, an hlauhawm zia kan hriat si loh te vang an ni.

1. Cosmetic a hman thin chemicals thenkhat te: Cosmetic product zawng zawngte hi chemicals chi hrang hrang inchawhpawlh atanga siam vek an ni a. Heng shampoo te, perfume te, conditioner te, lip gloss leh lipstick te, body lotion leh body spray te, hair gel leh face wash te, hmai hnawih chi hrang hrang leh thil dang tam takah te hian chemicals hlauhawm tak tak a awm a ni. Kum 2009 April thla khan North Eastern Hill University, Shillong a Mizo nula awm te hnen atangin cosmetic product chi hrang hrang za chuang, company hrang hrang siam lakkhawm a ni a. Ngun taka zirchian an nih hnuah chung lakkhawm zinga chemicals hlauhawm, mihring te a harsatna chi hrang hrang thlen thei hriat thei thenkhat te chu i lo bih chiang teh ang.

i) Parabens: Chemicals chi khat, cosmetic leh damdawi vawng tha tur (preservative) atana an telh thin a ni. Chi hrang hrang a awm a, chung te chu: methyl paraben, ethyl paraben, propyl paraben, butyl paraben, isobutyl paraben, isopropyl paraben leh benzyl paraben te an ni. I cosmetic product chi hrang hrang hman te kha han bih chiang la, ingredients-ah heng zing ami te hi an tel leh tel loh lo enchiang chhin teh. Hun rei tak chhung chu heng parabens te hi taksa hriselna atana him nia ngaih an nih hnuah chu ngaihdan chu tunhnai maia zirchianna chuan a hnawl tan ta. Mi thenkhatah vun thak leh allergy chi hrang hrang a awm tir thei a. Tun hnai maia scientific report pakhat chuan hnute cancer a bawk (tumor)-ah parabens te hi hmuh an nih thu a tarlang bawk. University of Reading, UK a Molecular biologist Phillipa Darbre chuan heng parabens te hi zakhnuai a kan hnawih thin deodorant atang te, body lotion leh body spray atangte a taksa a lut an nih thu a sawi a ni.

ii) Triethanolamine (TEA): Triethanolamine te hian kan taksa-ah cancer leh allergy te a awm tir thei nia hriat a ni a. Lung, thisen zam leh pumpuiah harsatna chi hrang hrang siamin, chuap, mit leh hnarah thak leh harsatna (irritation) a awmtir thei bawk . Tin, immune system (kan taksa a natna hrik lo do tu) an ti chak lo va, endocrine disruptor ni ngeia hriat a ni bawk. US, EU, Japan leh Canada-ah te chuan hman tur zat bituk in, uluk taka khuahkhirh an ni tawh nghe nghe.

iii) Oxybenzone : Benzophenone-3, Eusolex 4360 leh Escalol 567 tia hriat a ni bawk. Ni atanga engzung hlauhawm lo kal ultra violet rays chi hnih UVB leh UVA te a lo hip ral theih avangin sunscreen atana hman a ni. Kum 2008 a US Centers for Disease Control and Prevention in National Health and Nutrition Examination Survey an neih a an enfiah mihring zun za zela 96.8 ah he chemicals hi hmuh a ni. EU-ah chuan eng thil siamchhuahah pawh 0.5% aia a tam chuan “Oxybenzone telh” tih chiang taka tarlan a ngai. He compound hi mihring vun chhungah lut in chutah chuan ni eng nena tangkawp in free radicals (atom emaw, atom inzawm khawm electron kawpkim lo nei, taksa tana hlauhawm tak) tam tak an siam a, chuvang chuan photo-carcinogen (photon= eng zung, carcinogen= cancer thlen thei) ni ngeia ngaih a ni. Tin, DNA a hrui pahnih (strands) inzawm a tichat in, a tichhe thei a, Vitamin-D tlakchhamna leh vun natna chikhat melanoma a awmtir thei bawk. Kum 1993 atang daih tawh khan oxybenzone hman hi nasa taka sawisel a lo ni tawh thin a; mahse tun thleng hian thil siamchhuah tam takah hmuh tur a la awm a ni.

iv) Octocrylene: Sunscreen chi hrang hrangah hmuh tur a awm. Ultra violet rays hip ral tura telh thin a ni bawk. A chunga kan tarlan oxybenzone ang bawka hlauhawm leh vun cancer (malignant melanoma) thlen theitu nia hriat a ni.

v) Methicone: Dimethicone leh cyclo-methicone te hi hman lar deuh te chu an ni a. Heng methicone awmna thil siamchhuah hmangtute zingah thak, vun sen leh vual, thawk harsa, ka, hmui, biang leh lei vung te a awm fo.

vi) Octyl methoxycinnamate (Octinoxate): He chemicals hi sunscreen leh hmai hnawih chi hrang hrangah nasa taka hman a ni. Taksaah allergy a awm tir a, immune system tichak lo in inthlahchhawna lamah nghawng thalo tak tak a thlen thei. Chungte chu: mipa chi chaklo (reduced fertility), naute piangsual leh nau thang tha lo te a ni. Tin, inthlahchhawnna lama hman taksa bung hrang hrangte (reproductive organs)-ah cancer a thlen thei bawk. Hei mai bakah kan taksa peng hrang hrang heng lung leh thisen zam te, pumpui leh chaw paitawihna kawng (digestive tract) te, thawk lakna kawng (respiratory system)-ah te harsatna chi hrang hrang thlen thei a ngaih a ni a, endocrine disruptors ni ngeia hriat a ni bawk a ni.

vii) Benzophenone leh benzophenone-5: A chunga kan sawi oxybenzone ang bawka hlauhawm leh tha lo an ni a, hair gel, sunscreen leh body lotion hrang hrangah hman an ni.

viii) Benzene leh hydrocarbons thenkhat te: Heng ha nawhna hlo te, tin hnawih (nail polish) te, sam rawng thlakna (hair dye) te, sahbawn leh thil dang dang a rawng pawlh (artificial colour) leh lip gloss-ah te hian petroleum atanga lakchhuah thil chi hrang hrang telh a ni. Perfume leh rimtui chi hrang hrangah benzene leh benzene chhungkua (benzene family) tam tak telh an ni thin bawk. Heng thil te hi ingredients-ah tarlan an ni ngai lo a, a chhan chu mihringte tana an hlauhawm zia hriatchian an ni tawh hlawmin, taksa a hman tur thil chi hrang hrangah telh phal an nih loh hlawm vang a ni. A chunga kan sawi benzene phei khi chu DNA ti chhia a, thisen cancer thlen theitu a ni tih hriatchian a nih tawh avangin ramchangkang zawkah te chuan laboratory-ah takngial pawh hman phal a ni tawh lo (India ramah chuan nasa taka hman a la ni). Tin, benzene hian thling (bone marrow) a ti chhia a, kan thisena red blood cell ti tlemin, anemia a awm tir thei. Thisen chhuak tawp thei lo leh immune system chak lo a awm tir thei bawk. Kan hriat atana tha chu vaihlo ah hian benzene a awm tih hi a ni. Heng rawng (paint leh dye)-ah te, thil silfai/tihfaina atana hman (detergent)-ah te, puak thei thil ah leh rannung thahna hloah te benzene hi a awm thin bawk.

Khing a chunga kan tarlan tak bakah khian kan taksa a natna chi hrang hrang thlen thei chemicals chi hrang tam tak cosmetic product-ah te hian an awm a ni tih hi i hria ang u. Kan duham avang leh nalh kan duh luat avanga kan chetvelna hian thihna khurah min hnuk lut thin a lo ni. Kan thil siamchhuah lei chu a to viau emaw, man tlawm te emaw pawh ni sela, cosmetic product zawng zawnga an chemicals hman hi a inang tlangpui a. A chang chuan hming hran an vuah mai thin chauh zawk a ni. I cosmetic product lei turah a chunga kan tarlan chemical compound te khi an awm anih chuan, eng anga company tha kutchhuak pawh ni sela lei lo ngam a tha.

2. Formaldehyde: Ram kangah te, motor tlan khuah te, meizial zuk atang ten formaldehyde hi a insiam thin. Mizoramah zu chhia in avanga thi sawi tur an tam hle. Zu chhia kan tih hi zu (alcohol) chikhat methanol a ni a. Chu chu kan taksa a enzymes awm ten formaldehyde-ah an lo let a. Chu chu tur hlauhawm tak thihna thlen fo thin a ni. Formaldehyde hi textile (puan leh thawmhnaw siamna lam) product chi hrang hrangah a chhuar (creasing) tur ven nan an telh thin a, air freshner (boruak ti thiang tu) ah leh zakhnuai rimchhia tihreh nana an hman thin (deodorant)-ah te telh a ni thin bawk. US Environmental Protection Agency chuan carcinogen (cancer thlen thei) zingah formaldehyde hi a chhiar tel a. International Agency for Research on Cancer (IARC) pawh in hrawk cancer thlentu ni ngeia an ngaih thu an tarlang bawk a ni. Sweden-ah leh Japan-ah chuan cosmetic product a telh an khap bur tawh a ni.

Hurricane Katrina leh Hurricane Rita avanga harsatna tawk American chhungkaw thahnem tham tak chu US Federal Emergency Management Acency te chuan in kal thei (mobile homes) kum 2006 atang khan a pe hlawm a. Mahse chunga cheng mi thenkhat chuan thaw tha thei lo te, thaw hah (asthma) leh bronchitis te, hnar thi leh lu na reh thei lo an neih thu an sawi ta fo mai a. Chung in kal thei te chu formaldehyde hmang resin atanga siam an ni hlawm a ni. The United States Centers For Disease Control and Prevention (CDC) in chung inchhung boruaka formaldehyde awm zat an han chhuichian hnu chuan mihring taksa tana tha lo tur khawp a tam a awm a ni tih an hmuchhuak a, chhungkaw 519 te chu rauh san thui tura hriattir an ni ta nghe nghe a ni. Tin, formaldehyde hi eitur chi hrang hrang heng noodles-ah te, sangha tin-ah te, arsa atanga siam eitur hrang hrangah leh beer-ah te telh an ni fo bawk a ni.

3. Endocrine disruptors: Endocrine system kan tih chuan kan taksa a hormones chi hrang hrang siamchhuak tu be (glands) te leh chumi lo dawngsawnga, an nih dan tur anga hna thawh tirtu te a huam a. Chemicals thenkhat, kan taksa a lut a, hormones (be atanga thil insiam, thisen a lut, an nihna ang zel a taksa bung hrang hrang a hna thawk thin a ni. Be in hormones a pek chhuah a zirin kan sam rawng te, kan mit rawngte a lo danglam thin) hna thawh tur lo dang emaw lo khawihbuai thin emaw an awm. Chungte chu endocrine disruptors an tih te chu a ni. Heng chemicals te hian inthlahchhawnna lamah harsatna chi hrang hrang an siam thei a, chi nung tha lo/chi chaklo (reduced fertility) te, mipa leh hmeichhia a inthlahchhawnna kawng (reproductive tract) chiangkuang lo te, hmeichhe thi neih chungchanga harsatna chi hrang hrangte, thluak leh rilru lam a chiangkuan lohna te, immune system tha lo leh cancer chi hrang hrang te an thlen thei a ni. A hma a kan tarlan tak tunlai khawvelin a a buaipui chhoh mek khawvel pum huap a tuai/pa thei lo pun na chhan pawh heng endocrine disrupting chemicals vang hi a ni. Kan nitin nuna endocrine disruptor langsar zual thenkhat lo bihchiang dawn ila:

i) DDT: Kum 1936 khan Colorado hmuna sephung (beetle) chi khat, alu eichhe thin te thah nana hman hmasak ber a ni. Indopui pahnihna hmalam kha chuan rannung (insect) thah nan Japan rama pangpar chikhat atanga an lakchhuah pyrethrum an tih chu hman a ni thin a. Indopui a lo chhuah khan Japan chuan pyrethrum a siamchhuah thin chu a lo tih tawp tak avangin a aiawh tu atan DDT hi an hmang ta a ni. Malaria leh typhus natna a darh mai an hlauh avangin tangrual sipai te hnenah sem niin an mut puan, khum leh chenna hmun hruk nan an hmang thin. Indopui a zawh khan khawvel pumah hman chhunzawm zel a ni a, mahse kum 1946 atang daih tawh khan sava, sangha leh rannung thenkhat ah a hlauhawm zia hmuh tan a lo ni tawh. Endocrine disruptor a ni tih hriatchhuah a nih hnu phei chuan ram changkang zawk te chuan siamchhuah leh hman an khap ta a ni.

ii) Polychlorinated biphenyls (PCBs): PCBs te hi thil siamchhuah chi hrang hrangah coolant atan leh lubricants atan an hmang thin. Benzene leh chlorine tihsat atanga siam niin kum 1927 khan Swann Chemical Company te chuan sumdawnna thil atan an siamchhuak tan a. Vun, thin leh thluak cancer a siam thei nia hriat a niin arngeng chi khat chloracne an tih chu a awmtir thei bawk. Tun hnai maia zirchianna atangin endocrine disruptor a ni tih leh naupangah nih tur ang aia thau (obesity) a awmtir thei a ni tih hmuhchhuah a ni a. Khawvel pum huapin kum 1977 khan khap a lo ni tawh a, mahse tun thlengin hmuh tur an la awm a ni.

iii) Bisphenol A: Plastic atanga siam saidawium (bottles) chi hrang hrangah telh an ni thin a. A bikin mineral water bottle leh naute hnute hnek bur (baby bottle)-ah te an hmang uar hle. Endocrine disruptor an ni tih chiang taka hriat a ni tawh a, scientific paper za tam tak tihchhuah a ni tawh nghe nghe. Heti chung hian chemical industry leh USFDA te chuan mihring tana him ah an la chhiar a, mahse US Congress in a hman dan tur bithliah a nih theih nan hma an la mek a ni. Zunthlum, prostrate cancer, obesity leh hriatna thazam buai a awm tir thei a, sperm count (mipa chi vawikhat chhuak a chi mal awm zat, a nih tur aia a tlem chuan fa nei thei lo a awmtir thin) ti tlemin, inthlahchhawnna ah harsatna chi hrang hrang a siam thei a ni.

iv) Brominated Flame Retardant: Kangmeiin a man zung zung theih loh nan heng electronic (TV, computer, fax machine, etc) thilah te, plastic-ah te, puan leh furniture-ah telh an ni thin. Chi hrang hrang 200 chuang a awm. Heng chemicals te hi an awmna thil siamchhuah atangin boruakah an put chhuak zung zung thin a, chuta tang chuan kan taksa-ah lutin, kan thisenah leh hriatna tha zamah te bu an khuar ta thin a ni.

Polybrominated diphenyl ether: Hei hi a chunga kan sawi brominated flame retardant te zing ami kha a ni a, hman nasat ber te zing ami a ni. US ah khuan kum 1960-1970 inkar khan kum tin mi 6000 chuang in kang avangin an thi ziah a. A chhan an han chhui chian chuan in tinah tun hma zawng aia nasa in plastic leh textile product chi hrang hrang hman nasat a lo nih tak avang a ni. Chung te chuan boruak lumah kangmei an man zung zung thin a, in kang a lo tam in, nunna chan pawh an tam phah a ni. Bromine atanga siamchhuah compound thenkhat ten mei an man har bik a ni tih hmuhchhuah a nih atangin chung chemicals te chu thil siamchhuah ah telh an ni thin a. Kum 1992 atang phei kha chuan brominated flame retardant te hi kum tin ton 15,0000 vel siamchhuah an lo ni ta a ni. Mahse heng chemicals te hian mihringah harsatna leh natna chi hrang hrang an siam in, endocrine disruptor an ni ngei a ni tih hriat chhian a lo nih ta bawk nen; kum 2006 atang than European Union ah chuan khap then an lo ni tan ta a ni.

v) Phthaleits(thaleits tia lamrik tur): Phthalates te hi hmanna chi hrang hrang a tam hle a. Plasticizers (plastic tlo, tha leh rintlak siam nana an telh thin) atan a hman a ni in, poly vinyl chloride (plastic siamna atana an hman chemicals chikhat) ti nem tu a ni. Hei vang hian plastic leh plastic atanga siam thil reng rengah chuan a awm deuh vek tura ngaih a ni a. Hei bakah hian damdawi tuamna kawr siam nan te, gel siam nan te, naupang lawm (toys)-ah te, lubricants atan te, thil silfaina (detergents)-ah te, thil ban (adhesive leh glue) siam nan te, insakna hmanrua chi hrang hrangah te, rawng chi hrang hrang leh printing ink-ah te, chhuat phah (floor tiles) siam nan te, puan leh thawmhnaw chi hrang hrang siamna (textiles) leh eitur siam sa (ready-made foods) tam takah telh an ni bawk. Phthalates hmanna langsar tak dang pakhat chu cosmetic industry-ah hian a ni. Heng rimtui chi hrang hrang perfume te, body lotion te, air freshener te, hmai hnawih chi hrang hrang, etc te hi anmahni mai chuan an daih rei thei lo va. Chuvang chuan an rimtuina a chamban rei theih nan phthalates te hi telh an ni thin (rimtui chi hrang hrangah hian a awm deuh vek a ni, nail polish, eye shadow, shampoo, etc thlengin). Phthalates te hi chi hrang hrang an awm a, kum 2004 khan kum tin ton maktaduai 3.63 khawvel pumpuiah siamchhuah an ni ziah anga chhut a ni.

Heng phthalates te hi mihring te khawsakna atana tangkai viau angin lang mahse, USA leh European Union-ah te chuan duh ang ang a hman leh thil siamchhuah a telh (a bikin naupang lawmah) khap an lo ni tan ta.

A chhan chu heng plastic leh thil dang dang a phthalates awmte hi boruakah an put chhuak zung zung thei a, chu chu kan lo hip lutin, kan eiturah te an lo tel ta thin a ni. Europe a researcher ten nausen kum 2 atanga thla 28 inkara upa te zun (urine) an zirchianna atanga an thil hmuhchhuah chu; an nausen enchhin zawng zawngte hian phthalates an pai vek a ni tih leh za a 80 te chuan chi sarih aia tam an pai a ni tih te, lotion, shampoo leh powder hmanga enkawl thin nausen te chuan hmang ve ngai lote aiin a let liin phthalates an pai tam zawk a ni tih te hi a ni. Tin, Centre for Disease Control and Prevention in American puitling zun an zirchianna atangin, mi tam zawk chuan phthalates chi hrang tam tak an pai a ni tih an hmuchhuak bawk.

Phthalates te hi endocrine disruptors an tihte zing ami an ni a, nausen leh nu pum chhung naute a chi insiam tur (sexual development) an khawih buai thei. Nausen mipa bikah testosterone (hormone chi khat, mipa bikah a awm, a nih tur aia tlem a awm chuan pa thei lo leh ‘tuai’ a awm tir thei) a ti tlem a, nau piang dik lo leh tha lo a thlen thei nia hriat a ni. Naupangah allergy leh thawhah (asthma) a siam thei a, puitlingah obesity (nih tur ang aia thau) leh zunthlum (Type II diabetes) a thlen thei bawk.

Kum 1981 khan chemical register an tih chu siam tan a ni a, chutah chuan chemicals chi hrang hrang siamchhuah tawh 1,00,016 te chhinchhiah an ni. Chung zinga 9,000 te chu an nihna (properties) chi hrang hrang zirchian tawh an niin 5,000 te chu mihring tana hlauawm (hazardous) an ni. Hetih laiin a bak zawng (85%) te chu an hlauhawm leh hlauhawm loh pawh hriat loh an la ni a. Chung chemicals hlauhawm tak tak te chu kan nitin nunah an bet nghet em em a, an tel loin kan nung thei tawh mang lo a ni. Tunah hian Europe a cheng mihring puitling zawng zawng khuan an taksa ah chemicals siamchawp (man-made chemicals) 500 chuang an pai vek a ni tih Express Micro Edition, January ni 6, 2000 a chhuak chuan a tarlang. Ram changkang leh chemicals hman dan chungchang a dan mumal zawk nei ram ah mah chuti fakau a a nasat chuan, keini India ram angah te hi chuan a va nasa leh zual dawn em.