Search This Blog

Pages

Thursday, September 30, 2010

Ka tawnhriat atanga ka thil hriatchhuah thenkhat

Kum 2005 leh 2006 khan kum zawn in, vanneih thlak tak maiin University of Liverpool leh University of Sheffield ah PhD tih theihna tur admission ka hmu hlauh mai a. Harsa tak leh nasa taka ka buaipui avanga hmu thei hram ka ni. Lehkhathawn manah pawh pawisa ka seng hnem hman hle mai a. Liverpool a ka hmuh tum hian inring hman mang lova hmu ka nih avang leh ka buaipui lai pawhin ka hmuh phak ka rin chiah loh avanga ngaihsak zui lo ka ni a.

Ka hmu tih ka hriat a, an lehkha pawimawh ho ka hmuh chuan scholarship dil tur min kawhhmuh ho kha an lo khar hman deuh vek a. Pakhat chiah ka dil hman a, chu lah Mizoram atang chuan a thang chhung a lo rei deuh bawk si nen, ka dilna chuan a thleng hman ta chuang lo a. Chinchang kan hre tam lo nen, ui tak chungin ka enliam ta ringawt mai a ni. A kum leh hian engkim inring hman vek turin ka inbuatsaih a. Hemi tum hi chuan confi tak chungin ka buaipui a, kum 1989 a thenawmte black and white TV te chi, ben nun ngaia inkhel ka en tum atanga ka lo tan tawh club awmna, Liverpool chu ka lung min lentu ber anih avangin kan beisei leh a.

Mahse a hma kuma ka zawm tak loh avangin min lo pe leh duh tawh si lo a, kum khat dang nghak turin min lo ti a ni. Hmun dangah ka’n zawng leh a, Sheffield University hian min lo offer leh ta hlauh mai a. Ka supervisor tur (Dr Simon Jones) thleng in min tih fel sak a, amah nen pawh kan inbia in, ka synopsis tur nen lam ka ziak hman a. Scholarship dil tur pawh min kawhhmuh a, ka dil ta nghe nghe a. Visa dilna a thil tel tur lehkha thlengin min rawn thawn a, visa dilna a harsatna eng emaw a awm palh a phone tur hming leh number nen lam a awm a ni.

Ka scholarship dil pawh chu ka hmu a, mahse midangte anga academic record tha lutuk nei ta lo chu tuition fee chanve chiah ka hmu a. Chu chu India pawisa chuan nuai 20 hu vel a ni. A chanve dang chu SBI atanga Education loan lakin a tih theih mai ka ring a, ka pa in min lo tuipui bawk si nen, kan in leh lo dahkham in loan chu kan buaipui ta a.

Bank a hnathawk ho, biak har deuh deuh dawr reng ai chuan kan Sorkar hruaitute hian thil min tihsak theih an lo nei mial lo maw tiin an lakah beiseina ka’n tisang ve pah bawk a, ka dawr ta hlawm a. Chuta ka beisei chu sponsorship lehkha a ni. A pawisa fai chuan tuman min pek duh ka ring lo a, mahse a thu a min sponsor-na lehkha a ni ka duh chu ni. Ka thlen thlak tawh phawt chuan Mizo dangte ang bawkin eng emaw zah chu ka thawk chhuak ve ngeiin ka ring tlat. Pawisa hi ka nei daih ngei a ni tih an hriat phawt loh chuan visa min pe duh bawk si lo. Chuvang chuan officer leh minister hrang hrang ka dawr kual ta a, ka kal kual nasa ngang mai. Tum a ruh bawk a, ka hah awm pawh ka hre lo.

Khatih laia Education minister phei chu hmuh a lo harsa viau mai a, vawi kua ka kal hlawhchham a, a vawi sawmna ah a PA/PS, nula pakhatin min khawngaih ta deuh a, min luh tir ta hram a. Khatih laia Chief Minister kha hmuh tumin ka va kal leh a, mahse kan ram hruaitute laka ka beiseina hi hetah hian a tawp ta a ni. CM hi ka hmu thei lo hul hual a, chutih laiin contract leh thil dang dil tur te chuan an hmu thei reng tho si. Pawisa dil tur ka ni lo a, ram leh hnam tana thil tha tih ve ka duh avang leh, ram changkang zawka thiamna te chu paw chhuak ila, thil zir tur tam tak awmte pawh zir thiamin, chumi thiamna nen chuan let leh ila tih rilru pu chunga he sponsorship lehkha hi dil tum ka ni.

Vawi tam hmuh tumin ka kal a, a hmuh theih loh an lo ti zel a, ka kal tawp ber tum phei chuan rilru na tak chungin ka haw a, engtik hunah emaw chuan dinhmun tha takah te pawh ka la ding ve mahna. Chutiang hun a lo thleng anih paw’n mite ber tan pawha biak theih loh khawpin ka indahsang ngai lovang ti rilru chungin leh ram hruaitute laka beiseina sang nei leh ngai tawh lo tura rilru thar pu chungin in ka haw ta a ni.

Education loan lah chu a hunah min pe thei ta bawk si lo a, midang hnena tanpuina ka dil te lahin tihngaihna min hriatpui bawk si lo nen. Hemi tum hian hausa chhungkua atanga chawr chhuak nih ve ka chak khawp mai. Mahse, engtik hunah emaw chuan ramchangkang zawkah thiam zirin ka la awm tho ang tih rilru pu chungin ka sukna ngaiah ka’n su leh ta a ni. Amaerawhchu, thing delh loh lung delh lo na na na, hma kan sawn ve zel e.

He ka tawnhriat atanga ka thil hriatchhuah thenkhatte chu:

1. English leh mingo dang te pawh an ni ang, keini Indian ho nena khaikhin chuan an lo smart hle mai. Ka e-mail thawn pawh a tukah min rawn chhang nghal zat zat thin a. Lehkha pawimawh ka chah pawh a hun takah a rawn thleng chat chat thin. Ka certificate an tihsual avangin CSIR leh UGC hi vawi tam biak ka tum tawh a, e-mail leh lehkha pawh ka thawn zing khawp mai. Vawi za chuang ka phone tawh a, vawi hnih chiah min la pick up sak a, vawikhatna ah chuan Hindi bak tawngdang thiam lo in min rawn chhang a, a vawi hnihna ah hian mi pathum an inpekchhawn hnuah vainu, English thiam nen kan inbe thei ta chauh a ni. India rama zirna in hmunpui ber ah hetiang thil a thleng hi a mak ka ti khawp mai.

2. Bank ho hian advertisement velah education loan kan pe thei, etc tiin an in advertise nasa viau thin a, a tak takah chuan an lo pe tha duh der lo. Education loan phei hi chu loan rau rau ah pawh an pek hreh ber te zing ami niin ka hre ta.

3. Mizo te hi a tak takah chuan kan lo inhmangaih vak lo amaw ni chu aw ka ti ta. Ka tanpui chuan midangte hi an rawn ding chhuak ve palh ang tih rilru hi kan pu thum hlawm a ni deuh ber in ka hria. South Indian ho khu an fakawm ka ti viau, zirna lam (ka hriat zawng) ah phei chuan an lo in tanpui nasa khawp mai.

4. Khami tuma ka biak pakhat (a hming ka hre reng ta lo, a pension tawh in ka hria a, State Planning Board awmna buildingah khian a thu, an pu ber a ni awm e, a fel khawp mai) chuan ka lehkha kha a en vung vung a, “Hei chu Cabinet thutkhawm huna an sawiah dah tel tur a nih hi”, a ti ta roh a. Hmun danga ka awm hnuah ka thianpa pakhatin an sawi chhuah thu leh hma lak chhunzawmna chi nia an ngaih thu min rawn hrilh nghe nghe a. Sponsorship/scholarship chungchang hi an lo pass ta nge, kumin kumtir khan kan thianpa pakhatin phur fein min rawn hrilh ta bawk a ni. Amaerawhchu, ka lehkha vanga an pass anih ka ring lova (an lo pass ta anih pawhin), a tulna in a ur thlu ve tawh hrim hrim niah ka ngai.

Engtik hunah emaw chuan kan sorkar hian Sponsorship te hi a la pe chhuak ngeiin ka ring a, scholarship te pawh a la pe chhuak zel ang. Hah tak leh beiseina sang tak nen ka lo buaipui ve tawh a, beiseina sang tak neih hnua beidawn hrehawm zia pawh ka hrethiam. Kan ram leh hnam hmasawn nan khawvel thiamna sang ber ber hi kan thiam a, kan lo hriat ve hi a tul a. Zirna tha ber ber leh environment tha tak hnuai a kan sei len ve hi a tha a ni (mahse, kan ram leh hnam hi theihnghilh ngai lo ila). Chuvang chuan kan sorkar hian Mizo thalai te hi ram pawnah thawn chhuak zur zur teh se. Chutih laiin, Mizorama an rawn let leh ngei theih nan intiamkamna erawh siam ni thin sela. Tin, felfai tak leh fair taka thlanchhuah thin nise a tha hle bawk ang.

Tu nge Mizo chu...

Thuhma…

Vawi tam tak sawi a ni tawh a, mi ziah chhiar tur lah a tam tawh. Inhnialna leh in hauhna a thlen a, thu ziak hmanga indona pawh a chawkchhuak zing ta hle mai! Mahse, sawi sawi hnuah pawh a then te hi chu kan fiah duh loh lui niin a lang. Engpawh ni se, he thu ziak hian a chhiar tute ah “Mizo” a chianna tak tak min neih tir se ka ti hle a ni.

Khiangte hnam ka ni a, Mizo ka ni. Kan chhungkua in kan hriatphak chin kan thlahtute chhuan tam fe ata tawh Mizoram a piang leh seilian, Mizoram chhul chhuak kan ni a. A lui ruam thuk tak tak leh tlang sang tak tak te hi mahni ta anga lo chei bawl a, thing leh mau leh nungchate pawh duat taka enkawl a, a ramin a pekchhuah eitur chi hrang hrang hmanga lo inhnangfak thin kan ni.

Pipute ata tawh Mizo nisa a piang ka nih avangin ka Mizo nihna hi thlanah ka la liampui dawn a. Ka duh emaw duh lo emaw, Mizo ka ni a, ka thisen zungzam a bet tel tlat tawh anih avangin ka thlak danglam thei tawh lo. Chuvang chuan Mizo ka nihna hi lawm takin ka pawm a, ka pawm sathliah mai a ni lo, ka chhuang in, ka chapo pui em em zawk a ni. American hoin American an nih an inchhuan tluk zet a nasa in Mizo ka ni hi ka inchhuang a, ka zahpui ngai hek lo.

Mahse….

Kum zabi 20-na chhunga MAL in Mizo pa lar bera an thlan (ka tihdik loh chuan min lo ngaidam ula) Rev Liangkhaia lehkhabu ziah “Mizo Chanchin” kha in chhiar chuan Mizo hnam hrang hrang leh Mizo hnahthlak hnam hrang hrang zingah Khiangte hnam hi a lo telh ve hauh lo mai a. “Hnamdang” tih hnuaiah Khiangte chu a dah a ni. Ka chhiar tirh chuan ka thin a rim hle mai a, khati tak khan ka lo chapo pui ve thin a, fa tak pawh ni lovin, a lem mai maw kan lo nih?

Tih emah chuan Mizo pasaltha Taitesena pawh Khiangte hnam asin a nih le! Khatih hun lai khan rawlthar mai chauh ka la ni a, khawi hmunah pawh awmin, Europe a ni emaw, America a ni emaw, Africa ram pilril ah emaw pawh awm mah ila, Mizo hnam phatsan ngai lo tura enkawl seilen ka nih avangin ka la na hle mai. Mahse, a ziaktu pa ber Pu Liangkhaia pawh Khiangte ve tho a ni tihte ka hriat belh leh hnuhnawh a.

Midang thuziah te pawh ka chhiar belh zel a, a then chuan Khiangte chu Pawih/Lai hnam peng pakhat a ni an ti a. Hmar ho lah in “Khiangte chu Hmar hnam peng alawm” an lo ti ve bawk a. HPC te kal vung tak tak laia an commander pakhat pawh kha Khiangte a lo ni ve awm e. Shillong-ah College kal tura ka chhukthlak hlim pawh in Hmar Students’ Association (HSA) hruatute’n an member a inziak lut turin min rawn sawm ve nghe nghe a ni.

Hmanni lawka Mizo History a research ti mek, kan thianpa pakhat in min hrilh dan chuan Myanmar-ah phei chuan Khiangte chu ‘tribe’ anga recognize an ni a, tawng hrang neiin, khaw bik te pawh an nei a ni a tih leh zel a. Thu a sai sa ta nuaih mai.

Kei aia Mizo an lo awm chuang lo…

Khiangte chu eng hnam peng pawh ni in, tawng hrangte pawh lo nei mah ila, a pawi lo. Unau, hnam hrang hrang min khaikhawm tu Mizo a awm a, chuta lungawi taka ka beh mai chuan kei aia Mizo hi an lo awm chuang lo. A inti nei tu tu, anihna leh awmzia a chiang apiangte hi Mizo dik tak chu kan lo ni mai. Mizo an ni tih inhre miah lo hnam peng eng emaw zah pawh an la awm ngei ang. Chungte pawh chu Mizo dik tak an ni tho. Mizo tih chuan zohnahthlak hnam peng hrang hrang, tawng hrang hrang nei te pawh a huam vek a, kan leng vek a ni tih hrechiang apiang te hi Mizo ah hian kan lungawi zual zel mai dawn niin a lang.

Tawng hi…

Pi leh pute atanga kan lo hman ngheh tawh, kan hmuhtheih Pathian, nu leh pate nen a kan inbiak pawhna, kan tawng thiam hmasak ber, kan lungngaih lai ber leh kan hlim lai bera kan au chhuah pui thin ‘kan tawng’ hi a lo hlu em em mai a. He mi chungchang ah hian a tu a te pawh hian rilru zau tak kan put thiam a ngai a ni. Mizo tih a lungawi lo tam tak paw’n hei hi kan chhuanlam ber a niin ka hria a. Zohnahthlak hnam peng hrang hrang te hi Mizo vek kan ni a, chuvang chuan kan hnam peng tawngte theuh hi Mizo tawng chu a ni ngei mai.

Mahse, chung hnam peng hrang hrangte min thui khawm tu tur leh kan zavai atana hman nuam tak tur tawng pakhat “Mizo tawng” Pathianin min pe hi a lawmawm ka ti. Hetah hian Mizo hnam peng hrang hrangte pawh kan lungawi thiam a tha hle in ka hria. Ka thianpa, MA (Mizo), chhiar zau tak leh upa kawm hnem tak pakhatin min hrilh dan chuan tuna kan tawng hman hi Duhlian tawng pangngai kha a ni tawh lo a, Duhlian tawng chu thluk deuh duai duai chi a ni, Ralte tawng nen a inchawhpawlh nasa khawp mai a, hnam peng hrang hrang tawng a tel zauh zauh bawk a ti a. Anih duh hmel viau in ka hria a ni.

Khiangte tawng ka thiam loh avangin Khiangte ka nihna kha a dal phah lova, ka hming bul tan nan kei phei chuan ka hmang nghe nghe. Chutih laiin, heng tawng hrang hrangte hi Mizo hnam ti hausa tu a ni tih hria in a ral mai loh nan humhalh thung ila. Mizo kan nihna min tih dal saktu atan emaw kan in unauna tibo tu atan emaw kan hmang anih erawh chuan thil tha a ni lovang.

Ka pa lama ka pi hi Pawih a ni a, ka nu lama ka pi hi Ralte a ni thung a, ka nu te hi Hmar an ni a, kan makpa hi Ralte Kawlni a ni in, keini Khiangte kan ni a. Ka thian tha em em, unau ang mai a ka en, kan chhungkaw member ang hial a kan in a tal thin te chu Rokhum, Chawngthu, Chhakchhuak leh Renthlei hnam te an ni a. Kan thenawm hnai ah Paite leh Mara an la awm zui. Hei lo liama Zoram khawvel insuihkhawmna ropui, Zoram Global Network ka vuah thin. Chaw kan han ei khawm a, Mizo hnam hrang hrang leh tawng hrang nei thiau in Mizo tawng a Pathian kan han be tlang thei leh ingngeih tak maia kan titi ho thei hi a hlut zia ka man thiam tulh tulh ta mai.

Mizo intiduh lo te ve thung hi…

Mizo inti duh lo hnam peng hrang hrang an tam ta hle mai, Manipur ah phei chuan heng hnam peng thenkhat te hi “Mizo i ni” tih chuan kut tawrh phah na hial a thleng thin a ni tih Manipur a seilian Mizo ngeiin min hrilh a ni. Mizo an inti duh lo anih paw’n Mizo chu an ni reng tho. Mahse, kan duhthlanna hi a pawimawh em em a, Pathian pawh in kan duhthlanna hi a dah sang in, mi a nawr lui ngai loh a nih hi. Keini pawh in midangte duhthlanna hi chu kan zahsak ve turah ka ngai a, Mizo nih an duh lo anih chuan Mizo in ni kan tih luih reng a tulin ka hre lo. Kei chuan Mizo nih ka thlang a, Mizo ka ni mai. Lusei pawh ni rawh se, Mizo nih a duh loh chuan Mizo a ni lo. Tunlai khawvelah chuan hetiang hian ngaihdan fum fe tak kan kalpui hi a tul in ka hria a ni.

Tanpui an ngaih laia inti Mizo…

Harsatna an tawk a, kan tanpui an mamawh laia inti Mizo, hna an duh avang leh Mizoram quota hmanga zirna in tha a an luh duh avanga Mizo nia inchhal, mahse hmundangah leh kan tanpui an mamawh loh lai a Mizo inti duh leh si lo te hi Mizo ah hian i chhiar lo ngam ang u. Hetiang mi hi mi tam tak ka hmu ta. Zirlai chu sawi lo, University a thawk leh hnasang thawk zingah hian hetiang a ‘bak’ rilru pu hi an tam khawp mai. Dinhmun chhe bera a din lai pawh a Mizo chu hlimna vawr tawp a tawn lai pawh in a Mizo tho tur a ni.

Tin, thenkhat chuan North East leh India ram hmun dangah ralthuam leh ruihhlo an zuar a, hmun danga Mizo inti duh lo kha man chhuah an nih a, Police kuta an awm in Mizo an inti leh a. Hetiang anih avang hian India ram khawpui hmun thenkhatah phei chuan Mizo te tan inluah tur pawh hmuh a harsat phah ta fo mai a nih hi. Tin, mi thenkhat Mizoram sum leh pai hmanga in lak vur duh avanga inti Mizo, thinlung taka Mizo leh miah si lo pawh an tam hle a ni.

Hetiang hi anih avangin kan cultural identity leh political identity hi kan thliar thiam a tul ta mai em ni aw tiin a ngaihtuah theih. Zohnahthlak te hi unau vek chu kan ni ngei mai, mahse political boundary in min daidang a, kan rilru puthmang leh khawsak dan te pawh a dang chho zel a ni. Chuvang chuan, unau kan ni tih ah hian lungawi ila, political boundary pel a inpumkhat tum erawh hi chuan rah tha a chhuah lo in, Mizoram chhunga chengte tan hian thil pawi tak a thlen phah thei zawk mai lo maw?

Engpawh ni se…

Chhimbal hian rawng pakhat chauh nei ta se mawina a nei tlem viau in ka ring. Rawng chi hrang hrang hmun khata awm khawm chuan a mawina hi a ti zual a ni. Zohnahthlak hnam hrang hrangte pawh hi min khaikhawm tu “Mizo” ah hian lungawi tlang ila, chutah chuan mawi takin kan par chhuak thei ang tih ka ring a ni. Kan harsatna theuh inhriatthiam sak ila, hmangaihna leh thatna, in unauna leh chhungril taka in zawmna chuan ro rel zawk sela. Keini hnam tlem te, Zohnahthlak te, he khawvel hriata kan inpho chhuah theihna awmchhun “Mizo” tih ah hian lungawi thiam i zir ang u.